Μεγάλη βδομάδα
«… Κι όταν έρχουνταν η Μεγάλη Βδομάδα, η καρδιά μας αγρίευε μέσα στην παιδική φαντασία μας ταυτίζουνταν τα Πάθη του Χριστού με τα πάθη της Κρήτης και τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου, πίσω από τους ώμους του Χριστού, βλέπαμε ν’ Ανασταίνεται κι ή Κρήτη και τη Μεγάλη Παρασκευή δεν ήταν για μας ή Μαρία ή Μαγδαληνή που σωριάζουνταν στα πόδια του Σταυρωμένου και σκούπιζε με τα μαλλιά της τ’ άγια αίματα, ήταν ή Κρήτη, καταματωμένη, πού θρηνούσε και τον παρακαλούσε ν’ αναστηθεί κι αυτή μαζί του.
Ζούσαν τα Κρητικόπουλα, τα χρόνια εκείνα, βαθιά, βουβά, τον κίντυνο, έσφιγγαν τις μικρές γροθιές τους και περίμεναν να μεγαλώσουν, να καταλάβουν καλά τί νόημα είχαν όλα ετούτα — πόλεμοι, σφαγές, ελευτερία, Ελλάδα— και να μπουν κι αυτά, ακολουθώντας τον κύρη τους και τον παππού τους, στη μάχη. Κυκλωμένα με τέτοιες φλόγες περνούσαν τα παιδικά μας χρόνια…
Πάσχα στην Κρήτη
…Καλά πια καταλαβαίνεις πώς αυτή ‘ναι ή άξια των ανθρώπων: να ζητάει και να ξέρει πώς ζητάει το αδύνατο και να ‘ναι σίγουρος πώς θα το φτάσει, γιατί ξέρει πώς αν δε λιποψυχήσει, αν δεν ακούσει τί τον κανοναρχάει ή λογική, μα κρατάει με τα δόντια την ψυχή του κι εξακολουθεί με πίστη, με πείσμα να κυνηγάει το αδύνατο, τότε γίνεται το θάμα, που ποτέ ο αφτέρουγος κοινός νους δε μπορούσε να το μαντέψει: το αδύνατο γίνεται δυνατό…
…Ευλογημένη ή σπίθα αυτή που αψηφάει τις φρόνιμες συμβουλές της λογικής, κι όταν φτάσει το Γένος στα χείλια τον Γκρεμού βάζει φωτιά σ’ ολόκληρη την ψυχή και φέρνει το θάμα. Στα θάματα χρωστάει ή ‘Ελλάδα τη ζωή της…
…‘Υπάρχει στον κόσμο τούτον ένας μυστικός νόμος — αν δεν υπήρχε, ό κόσμος θα ‘ταν από χιλιάδες χρόνια χαμένος — σκληρός κι απαραβίαστος: το κακό πάντα στην αρχή θριαμβεύει και πάντα στο τέλος νικάτε, θαρρείς κι είναι απαραίτητος, αγώνας πολύς κι ιδρώτας πολύς για να εξαγοράσει ό άνθρωπος το δίκιο του — κι ή ελευτερία είναι το πιο ακριβαγόραστο αγαθό, δεν δίνεται δωρεάν μήτε από τον άνθρωπο μήτε από το θεό, πηγαίνει από χώρα σε χώρα, όπου τη φωνάξουν, από καρδιά σε καρδιά, ανείπωτη, ανυπότακτη, χωρίς συμβιβασμό…
…Πολλοί που διάβασαν τον Καπετάν Μιχάλη θαρρούν πώς τέτοια παιδιά — τέτοια αντράκια, όπως λέμε στην Κρήτη — ποτέ δεν υπήρξαν, ούτε άντρες τόσο χεροδύναμοι, τόσο ψυχοδύναμοι, πού ν’ αγαπούν με τόση λαχτάρα τη ζωή και ν’ αντικρίζουν με τόση περιφρόνηση το θάνατο. Πώς να πιστέψουν οι άπιστοι τί θάματα μπορεί να γεννήσει ή πίστη; Ξεχνούν πώς ή «ψυχή του ανθρώπου γίνεται παντοδύναμη όταν συνεπαρθεί από μια μεγάλη Ιδέα. Τρομάζεις όταν, υστέρα από πικρές δοκιμασίες, καταλάβεις πώς μέσα μας υπάρχει μια δύναμη πού μπορεί να ξεπεράσει τη δύναμη του ανθρώπου τρομάζεις, γιατί από τη στιγμή πού θα καταλάβεις πώς υπάρχει ή δύναμη αυτή δεν μπορείς πια να βρεις δικαιολογίες για τις ασήμαντες ή άναντρες πράξες σου, για τη ζωή σου τη χαμένη, ρίχνοντας το φταίξιμο στους άλλους, ξέρεις πια πώς, όχι ή τύχη, όχι ή μοίρα, μήτε οι άνθρωποι γύρα σου, εσύ μονάχα έχεις, ό,τι κι αν κάμεις, ό,τι κι αν γίνεις, ακέραιη την ευθύνη. Και ντρέπεσαι τότε να γελάς, ντρέπεσαι να περγελάς αν μια φλεγόμενη ψυχή ζητάει το αδύνατο…
ζωγραφικό του Αλκιβιάδη Σκουλά
…Ετύχη μας και πάλι ό Μακρυγιάννης, έχει τους «Έλληνες πάντοτε ολίγους, παλαιόθε ως τώρα όλα τα θηρία πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε, τρώνε, τρώνε, μα μένει πάντα μαγιά. Αυτή τη μαγιά την λέω σπίθα. Είναι ή σπίθα πού καίει αθάνατη μέσα στα σωθικά της Ελλάδας…
…Αντό ‘ναι το μυστικό της ‘Ελλάδας όταν το παραμυθένιο πουλί καίγεται, γίνεται στάχτη, κι από τη στάχτη ξεπετιέται ξανανιωμένη. Δε θα πεθάνει λοιπόν ποτέ ή ράτσα ετούτη; Δεν μπορεί να την εξαφανίσει από το πρόσωπο της γης μήτε καν ή διχόνοια; Όχι, δεν μπορεί, σίγουρα υπάρχει μέσα της κάτι το αναπάντεχο, το ακατάπαυτα ανανεούμενο, το αληθινά θεϊκό κι είχαν δίκιο τα παιδικά μας μάτια να ταυτίζουν τα Πάθη του Χριστού με τα πάθη της Κρήτης. Μα ωσότου να ‘ρθει ή ανάσταση, ή ράτσα μας θα μένει σταυρωμένη και θα φωνάζει…
…Η Κραυγή σήμερα ετούτη ή σταυρωμένη, ή γεμάτη πόνο κι ανάσταση, είναι ή ‘Ελλάδα…».
Απόσπασμα από τον «Καπετάν Μιχάλη» του Νίκου Καζαντζάκη.
Οι νηστείες των σαρακοστών ήτανε πολύ περισσότερο σεβαστές μέχρι πριν από μισό αιώνα. Παρά την ανέχεια που είχαμε δεν τρώγαμε ούτε λάδι τις μέρες που θεωρούνται νηστίσιμες για το λάδι. Τρώγαμε βραστά όσπρια χωρίς λάδι και τα λέγαμε παπούδια. Ετρώγαμε χοχλιούς χωρίς λάδι και λιδόψωμο. Όποιος έτρωγε κρέας ή γάλα τη σαρακοστή λέγαμε πως τρώει μαγαρισιά ή λέγαμε ότι σε αυτή την σαρακοστή αυτός ελέρωσε. Αποδίδανε στη νηστεία μεγάλη σημασία. Ακόμη και τη σαρακοστή του θέρους τη νηστεύαμε. Τη σαρακοστή του Δεκαπενταύγουστου την τηρούσανε και φυλάγανε το γάλα και γινότανε ξινόγαλο και φτιάχνανε τον ξινόχοντρο. Ένας πρόσθετος λόγος ήτανε λοιπόν που ανυπομονούσαμε να φάμε καλό φαί άμα επάσχαζε. Πάσχα είναι η Λαμπρή, μα όταν τελειώνει κάθε σαρακοστή, λέγαμε ότι πασχάζομε. Στις αγρυπνίες, που τις λέγαμε αυγικά πηγαίναμε οικογενειακώς.
Πασχαλινά κρητικά έθιμα
Κεντητός πίνακας. Ασπασία Μπικάκη. Κρητικό σπίτι – Λαογραφικό Μουσείο Χανίων.
Τη Μεγάλη Πέμπτη, που με τα 12 ευαγγέλια έχει μεγάλη διάρκεια, άμα νυστάζανε τα παιδιά, τα βάζανε οι μητέρες τους και κοιμότανε στο πάτωμα της εκκλησίας, μπροστά από τα πόδια τους. Εμείς, τα τότε παιδιά, λέγαμε τα κάλαντα του Λαζάρου την παραμονή της Κυριακής των Βαΐων. Τη Μεγαλοβδομάδα εμαζεύαμε και κάναμε ένα μεγάλο σωρό ξύλα και απάνω εβάζαμε ένα σκιάχτρο που εσυμβόλιζε τον Ιούδα. Τις τελευταίες μέρες οι γυναίκες ασπρίζανε τα σπίτια και τις αυλές, εψήνανε τα τσουρέκια και τα καλιτσούνια και μαζί με τα καλιτσούνια εκάνανε και των παιδιών ψωμένιες κούκλες που στη μέση βάζανε ένα κόκκινο αυγό και τις λέγαμε μαντόνες. Οι άντρες αυτές τις μέρες φέρνουνε τους αθοτύρους και σφάζουνε τους λαμπριάτες (τα αρνιά). Τα κορίτσια πηγαίνουνε λουλούδια από τα σπίτια τους και στολίζουνε τον επιτάφιο τη Μεγάλη Παρασκευή. Το βράδυ, άμα τελειώνει ο επιτάφιος θρήνος, πηγαίνουνε τον επιτάφιο σε όλα τα μνήματα και μετά τον κάνουνε λιτανεία στο χωριό. Τη νύχτα του Μ. Σαββάτου προς Λαμπρή, πηγαίναμε όλοι στην εκκλησία και με τους δικούς μας που μας έρχονται για τις μέρες από τα άλλα μέρη που μένουνε και που τους λέμε καλιτσουνάδες χαριτολογώντας. Άμα πει πρώτη φορά ο παπάς το Χριστός Ανέστη, εμείς ετρέχαμε και δίναμε φωτιά στον Ιούδα, που τον λέγαμε και Οφανό. Όχι μόνο που το απολαμβάναμε όταν καίγαμε τον Ιούδα, μα νιώθαμε ικανοποίηση, γιατί πιστεύαμε ότι ευχαριστούσαμε και το Χριστό, αφού καίγαμε τον προδότη του. Μετά περιφέρομε τον επιτάφιο τρεις φορές, βγαίνοντας από την κεντρική πύλη και μπαίνοντας από την άλλη. Άμα γυρίζανε στα σπίτια τους από την εκκλησία, πριν ακόμα δοκιμάσουνε φαί, πετούσανε συμβολικά ένα ελάχιστο ψιχουλάκι κρέας έξω και λέγανε: Φάτε ψύλλοι και κοριοί κι όφιδες και ποντικοί. Κι ούλα τα μιαρά τση γης να πασκάρετε κι εσείς. Αυτή η ελάχιστη χειρονομία έχει αξιόλογη συμβολική σημασία. Όλα τα ζωάκια που απαριθμούνται είναι εχθροί του ανθρώπου, μα η χειρονομία συμβολίζει τη συγνώμη, την αγάπη και την ελεημοσύνη. Τη μέρα της Λαμπρής παίρναμε ένα σήμαντρο, εμείς το λέγαμε σημαντήρι, και γυρίζαμε και το παίζαμε σε όλα τα σπίτια του χωριού, όπου μας φιλοδωρούσαν όπως και όταν λέγαμε τα κάλαντα. Επιστεύανε ότι ο ήχος αυτός του σήμαντρου απομακρύνει από τα σπίτια τα κακά πνεύματα και τα μιαρά, δηλαδή τα ανεπιθύμητα μικρά ζωάκια. Το απόγευμα της Λαμπρής ψέλνει ο παπάς τη Διπλανάσταση και πετά στους ανθρώπους τα άνθη του επιτάφιου, όπου προσπαθούνε να τα πιάσουνε στον αέρα. Άμα βγαίνανε έξω, αγκαλιάζονταν, έλεγαν Χριστός Ανέστη και φιλιόντουσαν…
Αποσπάσματα από την Κρητική Λαογραφία, του Κανάκη Ι. Γερωνυμάκη
Πασχαλινά σύμβολα
Όπως κάθε γιορτή, έτσι και το Πάσχα, έχει τα δικά του εθιμικά σύμβολα, εκκλησιαστικά, θρησκευτικά αλλά και κοσμικά.
Το αυγό. Είναι σχεδόν παγκόσμια η χρήση του στον χριστιανικό κόσμο, τις μέρες αυτές. Οι ερμηνείες που δίνονται τόσο για την επιλογή του αυγού όσο και το κόκκινο χρώμα του είναι πολλές. Υποστηρίζουν ότι το αυγό, εφόσον είναι πηγή ζωής, συμβολίζει και στα χριστιανικά χρόνια ότι και στα παλιά. Την ανανέωση της ζωής και την ευετηρία. Για το χρώμα του λέγεται ότι θυμίζει είτε προχριστιανικούς θανάτους θεών, είτε το αίμα του εβραϊκού προβάτου, ή το αίμα του Χριστού. Γνωστή για το έθιμο των αυγών είναι και η ορθολογιστική ερμηνεία. Τώρα τη Σαρακοστή τα νηστεύουν όλοι στην εξοχή και για αυτό περισσεύουν. Άλλωστε είναι η εποχή που οι κότες τα γεννούν με αφθονία. Τι θα έκαναν τόσα αυγά οι νοικοκυρές. Τα φύλαγαν για το Πάσχα και όταν έβρισκαν ευκαιρία άρχιζαν να τα κάνουν δώρα – αμοιβή στα παιδιά την Πρωτομαρτιά για τα κάλαντα με τα χελιδονίσματα, το Σάββατο του Λαζάρου και τη Μ. Πέμπτη. περισσότερο όμως τη μέρα της Λαμπρής τα αυγά ήταν το πιο πρόχειρο και άφθονο φαγώσιμο, που μπορούσαν να φιλέψουν. Τα έβαφαν λοιπόν κόκκινα, που είναι χρώμα χαρούμενο και ξορκιστικό, τα έβαφαν όμως και κίτρινα, και μπλε και ροζ, ή τα άφηναν άσπρα αν είχαν πένθος. Συχνά τα στόλιζαν με ξόμπλια και ζωγραφιές, τα πλούμιζαν με σχέδια από μαργαρίτες, φτέρες και αγριολούλουδα. Από το αυγό ξεπήδησαν έπειτα πλήθος συγγενικά σύμβολα, όπως τα κίτρινα πουλάκια, οι νεοσσοί, που βγαίνουν από το αυγό – πετυχημένος συμβολισμός της Ανάστασης - , έπειτα οι κότες που τα γεννούν, οι φωλιές όπου βρίσκονται και ο κόκορας που τα φέρνει…
Ο λαγός. Τον βρίσκουμε και αυτόν στα δώρα και τις παραστάσεις του Πάσχα, αλλά δεν είναι γνωστός από την ελληνική παράδοση. Έρχεται από τις εξοχές της δυτικής Ευρώπης και φέρνει αυγά στα παιδιά. Ο λαγός αυγοφόρος μπήκε στη νεοελληνική εθιμοτυπία κουβαλώντας αυγά με το καρότσι ή την άμαξα, κυρίως γιατί θεωρείται ταξιδευτής – ταχυδρόμος αλλά και καλό πνεύμα της βλάστησης, κάτι που το συναντούμε σε ελληνικά έθιμα για τον τουρισμό.
Οι καμπάνες. Αν και θεωρούμε τις καμπάνες ελληνικό τελετουργικό σύμβολο, η επικράτησή της προήλθε από ευρωπαϊκές παραδόσεις. Στην Ευρώπη ο λαός εξηγούσε στα παιδιά του ότι οι καμπάνες ταξίδευαν και όταν γύριζαν θα έφερναν τα αυγά του Πάσχα. Από αυτήν την παράδοση συνήθισαν να παριστάνουν τις καμπάνες με φτερά. Εξίσου όμως παραδοσιακός είναι ο ρόλος της καμπάνας και στη δική μας Λαμπρή.
Το αρνί. Καθαρά ελληνικό σύμβολο. Εκτός από τον αμνό του θεού, έχουμε και το αρνί του Πάσχα. Γύρω από αυτό αναπτύχθηκαν και οι παραστάσεις της ελληνικής υπαίθρου με τους φουστανελάδες, τους τσοπάνηδες και τις γκλίτσες, με τις βλαχοπούλες, τις σημαίες και τις εκκλησιές.
Κεριά και πυροτεχνήματα. Σύμβολα ελληνικά. Τα κεριά είναι εκκλησιαστικά και κοσμικά. Δάσος από παραμυθένιες λαμπάδες στην Ανάσταση. Κοντά στα κεριά και τα πυροτεχνήματα, που αντικαθιστούν τους παλιούς πυροβολισμούς. Τα βαρελότα θεωρούνται απαραίτητα για την εκδήλωση της λαμπριάτικης χαράς. Ας ξεχάσουμε την αρχική μαγική σημασία τους, για τον εκφοβισμό των δαιμόνων κι ας σκεφτούμε ότι ανάσταση την Άνοιξη σε μεσογειακούς λαούς, σημαίνει ξέσπασμα ψυχικό.
Το τσουρέκι. Είναι ο εξελιγμένος τύπος του πασχαλινού ψωμιού, της Λαμπροκουλούρας ή του Λαμπρόψωμου, που φέρνει δύναμη στο σπίτι. Τα στολίδια που κεντούνε πάνω τους οι νοικοκυρές, είναι συχνά συμβολικά για το καλό της χρονιάς.
(Για τη σύνταξη του λαογραφικού αφιερώματος, στοιχεία αντλήθηκαν και από το βιβλίο του Δημ. Σ. Λουκάτου, Πασχαλινά και της Άνοιξης, εκδόσεις Φιλιππότη).
Πανελλήνια Ομοσπονδία
Πολιτιστικών Κρητικών Σωματείων
Π.Ο.Π.Κ.Σ.
