Από ένα νοικοκυρεμένο σπίτι δεν έλειπε και ο χειρόμυλος. Οι νοικοκυρές άλεθαν στάρι για ξινόχοντρο (τραχανά), για γαλόχοντρο (με φρέσκο γάλα για νωπό φαί, σαν ρυζόγαλο), για οματές ( γέμιζαν με χόντρο τα έντερα του χοίρου, έβαζαν διάφορα μπαχαρικά και ήταν καθιερωμένο στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι). Γινόταν με ρύζι ο οματές αλλά όταν δεν υπήρχε έβαζαν χόντρο. Άλεθαν και φάβα οι χωρικοί που ήταν δική τους παραγωγή. Στην κατοχή ο χειρόμυλος χρησιμοποιήθηκε για να αλέθει χαρούπια και βελάνια που τα έβαζαν στο ψωμί. Μαζεύανε βελάνια, τα ξεφλουδίζανε, τα φουρνίζανε και μετά τα άλεθαν και ανακάτευαν βελανάλευρο με κριθαρένιο και αυτό που γινόταν το βαφτίζανε ψωμί. Ακόμα χειρότερο ψωμί έφτιαχναν με το χαρουπάλευρο. Φουρνίζανε τα χαρούπια και μετά τα κοπανίζανε με το σκούλο του σκεπαρνιού και μετά τα αλέθανε στο χειρόμυλο.

Πριν από τον πόλεμο, αλλά συχνά και μετά από αυτόν, ορισμένα σπίτια είχανε μικρούς και εύχρηστους καφεδόμυλους και παίρνανε καφέ άλεστο, τον καβούρντιζαν και τον άλεθαν. Στην κατοχή, που δεν έβρισκαν καφέ, καβούρντιζαν στάρι και ροβίθια, τα έκαιγαν πολύ, μετά τα άλεθαν στο μύλο του καφέ και αυτό που έβγαινε το βαφτίζανε καφέ και το πίνανε...

 

Αποσπάσματα από την "Κρητική Λαογραφία" του Κανάκη Ι. Γερωνυμάκη.